کاشی زرین فام جدای از جنبه زیبایی و چشم نوازی به علت دیگری درخور توجه است و آن، تزئین حاشیه این کاشی ها با اشعاری از شاعران بلندآوازه است که جنبه زیبایی این کاشی ها را دوچندان کرده است. توجه به این کتیبه ها می تواند در برخی موارد راه گشای مصححان متون ادبی و رباعی پژوهان باشد، چراکه بعضا صورت ضبط شده در کاشی ها با نسخ ادبی متفاوت است؛ تفاوتی که در اکثر موارد در چندین کاشی که احتمالا هرکدام در کارگاهی متفاوت تولید شده اند، به یک صورت واحد دیده شده است و می تواند گویای رواج آن صورت ضبط در دوران تولید کاشی ها باشد. ازطرفی در مواردی به علت درج تاریخ ساخت روی کاشی می توان انتساب بعضی از اشعار به شاعری خاص را به واسطه تقدم زمانی این کاشی ها بر سال تولد شاعر یادشده رد کرد. لازم به ذکر است که در برخی موارد نیز تفاوت هایی دیده می شود که ناشی از اشتباه کاتب بوده که ایجاب می کند با رعایت احتیاط به استفاده از این کاشی ها اقدام شود، چراکه نویسندگان این کاشی ها نیز عاری از خطا نبوده اند. اصلی ترین پرسش این پژوهش این گونه است: آیا می توان کتیبه کاشی های زرین فام را به عنوان یک نسخه درنظر گرفت؟ و اگر این چنین است تا چه میزان می توان این کتیبه ها را مهم تلقی نمود؟ روش پژوهش مبتنی بر خواندن کتیبه کاشی ها بوده و سپس به مقایسه رباعیات و ابیات درج شده روی کاشی ها با صورت ضبط شده در نسخ ادبی اقدام شده است.

هنر سفالگری ایران، از دیرباز به عنوان قدیمی ترین نمونه آثار تولیدی، مهم ترین شاخص های فرهنگی، اجتماعی و هنری ایران را بازنمود ساخته است. در این میان، شیوه سفالگری زرین فام، نقطه اوج سفالگری اسلامی در ایران است. در اوج دوران تولید سفالینه های زرین فام در سده هفتم هجری قمری، هنرمندان ایرانی به خصوص خاندان های صنعتگر و هنرمند مانند خاندان طاهر کاشانی، با توسعه روش های ساخت آثار زرین فام به چنان توانایی در این عرصه دست یافتند که این فن را در کتیبه کاشی ها و محراب مهم ترین اماکن مقدس ایران به کار بستند. این مقاله در بستری تاریخی و تطبیقی، به بررسی نمونه های موجود در مزار حضرت فاطمه معصومه (س) و چگونگی رابطه آنها با نمونه های دیگر در ایران پرداخته است. بر این اساس، همکاری خاندان ابی طاهر به صورت خاص «محمد بن ابی طاهر» و «علی بن محمد» و شخص «ابوزید» در تولید این آثار بر اساس رقم های موجود، مشهود است. اهمیت آثار به حدی است که رقم «ابوزید» را در دو کتیبه مجزا می توان مشاهده کرد. همچنین تاریخ 602 ه.ق و رقم بانیان کاشی ها می تواند آنها را قدیمی ترین نمونه کتیبه کاشی های موجود در این سرزمین معرفی کند.

در میان شاهکارهای هنر اسلامی بی شک می توان از کتیبه های زرین فام دوره میانی یاد کرد. در میان این آثار  قطعات موجود در مجموعه حرم رضوی ازلحاظ قدمت تاریخی؛ نیز ازلحاظ زیبایی شناسی بصری جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده اند. هنرمندان سفالگر کاشانی با درهم آمیختن دانش و ذوق، در به کاربردن خط، نقش و رنگ، ترکیباتی را رقم زدند که در طول سالیان دراز یگانه باقی مانده است. در پژوهش حاضر به کتیبه پیرامون سردر پیشِ روی مبارک از جانب رواق دارالحفاظ پرداخته شده است. سازندگان این اثر با آگاهی و مهارت در به کارگیری فنون لعاب و تولید بی نقص ِجلای فلزگونه زرین فام توانسته اند ارادت خود را به این آستان حکایت کنند. در فضای خاص سیاسی اوایل قرن هفتم هجری که تشیع دوازده امامی بدون ترس از تکفیر می زیسته، این هنرمندان مفاهیم اعتقادی خود را بیان کرده اند. کتیبه با جلایی طلاگونه و ترکیب بندی همانند سرسوره قرآن های نفیس در منظر چشمان عموم قرار داشته و یادآور شده این مکان، مُضجَع شریف امامی است معصوم که نسب شان به امیرالمؤمنین و رسول الله می رسد. به لحاظ تاریخی، این مکان محل دفن هارون الرشید نیز بوده و با تأکیدی بسیار هوشمندانه ازنظر بصری، از جایگاه اهل بیت رسول خدا سخن رفته است. هدف نوشتار حاضر، بازخوانی کتیبه و بررسی ساختار بصری و محتوایی آن است. ازاین رو مقاله به دنبال پاسخ به این پرسش ها است که کتیبه مذکور حاوی چه اطلاعات تاریخی است و  تزیینات کتیبه به لحاظ فنی و هنری چگونه قابل تبیین است؟ روش تحقیق، تاریخی- توصیفی و تحلیلی و جمع آوری داده ها، کتابخانه ای و به ویژه میدانی است.

کتیبه های معماری به لحاظ ماهیت نوشتاری و مکتوب خود علاوه بر ایجاد زیبایی و تزیین بنا، بازتاب دهنده ایده ها و اندیشه های عصری هستند که در آن ظهور یافته اند. این ویژگی در ابعاد مختلف دینی، اجتماعی و فرهنگی قابل بررسی است و مصادیق روشنی از آن در بناهای مختلف اسلامی به چشم می خورد. این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی تحلیل محتوا، به بررسی نمونه هایی از کاشی کتیبه های زرین فام حرم مطهر امام رضا (ع)، از دوره سلجوقی تا اواسط سده هشتم هجری، می پردازد و با تکیه بر سیاق فرهنگی و دینی، در عین تقید به سیاق تاریخی و اسناد معتبر تاریخ معماری آستان قدس رضوی نشان می دهد که چگونه افکار و گرایش های اعتقادی و اجتماعی هر عصر در ظهور آثار ماندگار هنری تاثیرگذار بوده اند. پرسش اصلی آن است که آیا محتوای به کاررفته در کاشی کتیبه های زرین فام این مکان مقدس حالتی از مجموعه مضامین را دارند که تصادفا گرد آمده اند یا حالت گردآوری معنادار و آگاهانه ای در روند خلق زیبایی شناسانه و مادی این آثار بر مضامین شان حاکم بوده است؟ غلبه مذهب تسنن در این دوران، استبداد حاکمان و حضور اقلیت شیعه در نواحی خراسان و کاشان، در کنار تسلط سربداران با اعتقادات شیعی، و حضور کم رنگ حاکمان سیاسی و اختیار زیاد هنرمندان در اجرا و تزیینات معماری شرایطی است که انعکاس مضمونی خود را در قالب مفاهیمی چون تقیه و دعوت اقلیت شیعه به صبر و بردباری و استقامت در برابر ظلم و ستم، تقویت روحیه آنها در برابر مشکلات و تنگناها، مدح و ثنای اهل بیت علیهم السلام و ظهور نام و رقم هنرمندان در ذیل کتیبه های مورد بررسی نشان می دهد.

یکی از انواع تزیینات رایج دوران اسلامی، تزیین زرین فام است که بر روی انواع سفال­ها و کاشی­ها اجرا شده است. قدیمی ترین تزیین زرین فام قابل تاریخگذاری، یک جام شیشه ای است که در فسطاط (قاهره قدیم) پیدا شده و بر آن نام حاکم مصر عبدالصمد بن علی آمده است (157 ه.ق) آمده است. این تکنیک بعد به عراق رفت و منجر به استفاده از لعاب زرین فام بر روی ظروف سفالی شد. کشورهای خاورمیانه همچون مصر، سوریه و ایران سهم مهمی در تعالی این سفال داشته اند. سفال­های زرین فام به سه دورۀ سده های نخستین، میانه و متأخر تقسیم بندی شده­اند؛ اوج این تکنیک مربوط به دورۀ میانی یعنی سده های 5-7 هجری است و مراکز مختلفی در این دوره در ایران به تولید سفال زرین فام مشغول بوده­اند. در موزۀ هنر ایران تعداد 4 قطعه کاشی و 3 ظرف زرین فام به نمایش درآمده که تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته اند. شیوۀ تحقیق توصیفی- تحلیلی است. با توجه به اهمیت این آثار، این پژوهش در راستای معرفی و تعیین سبک نمونه­های مورد مطالعه و در پاسخ به این سوالات اصلی به انجام رسیده است: 1. سفال­ها و کاشی­های زرین فام موزۀ هنر ایران به لحاظ ویژگی­های سبکی و هنری به کدام دوره تعلق دارند؟ 2. نمونه های مورد مطالعه ساخت کدام مرکز یا مراکز تولید سفال بوده اند؟ مقایسۀ کاشی­ها و ظروف موزۀ هنر ایران نشان داد که با توجه به کتیبه­های روی آثار که برخی منتسب به باباافضل کاشانی و کمال­الدین اصفهانی است و مقایسه ویژگی­های این آثار با آثار مشابه در موزه­ها و مجموعه­های جهان، همگی منتسب به شهر کاشان و سده های میانی دوران اسلامی است.

کاشی زرین فام یکی از زیباترین و در عین حال پرهزینه ترین کاشی تولیدی ایران در دوران اسلامی است. اوج این هنر کاشی کاری در ایران به قرون 7-8 ه.ق. و بازهٔ زمانی ای حدوداً 150 ساله برمی گردد. در این زمان بسیاری از بناهای تاریخی ایران، به ویژه بناهای آرامگاهی مرتبط با شیعیان همچون حرم امام رضا j، با این کاشی ها آراسته شد. متأسفانه با گذشت زمان و به ویژه یک سدهٔ اخیر، بسیاری از تزئینات کاشی کاری این ابنیه بنا به دلایل گوناگون همچون حفاظت یا حتی سودجویی، تخریب یا از بدنه جدا شده و مستقیم یا باواسطه وارد موزه های داخلی یا خارجی شد که این روند نیز همچنان ادامه دارد. بدین سبب مطالعه و شناخت بیشتر این کاشی ها از جنبه های مختلف اهمیت دارد. یکی از جنبه هایی که تاکنون کمتر درباره این کاشی ها بدان پرداخته شده، نوشته های مذهبی موجود در برخی از آنها است؛ نوشته هایی که حتی تا حدودی بازگوکنندهٔ بخشی از اعتقادات مذهبی مردمان آن روزگار است. از این رو هدف اصلی پژوهش حاضر مطالعهٔ تحلیلی این کتیبه ها است. با توجه به این پژوهش مشخص شد که بیشتر کتیبه های مذهبی این کاشی را برخی از آیات قرآنی تشکیل می دهد که عمدتاً درباره موضوعاتی مرتبط با ستایش و پرستش پروردگار یکتا، آفرینش و روز قیامت است.

زرین فام، یکی از تکنیک های تزیینی ابداعی در دوران اسلامی است. تکنیک تقلیدی زرین فام، حاصل تلاش بعضی سفالگران جهت تقلید ویژگی های بصری زرین فام های اولیه می باشد. این دو تکنیک، در شیوه تولید با یکدیگر متفاوت هستند اما از لحاظ مشخصات ظاهری آثار از جمله رنگ، نقش و در برخی موارد فرم، شباهت های بسیاری دارند. این مشابهت ها، موجب گردیده تا در مواردی، سفالینه های تقلیدی زرین فام به اشتباه به عنوان تولیدات اولیه زرین فام معرفی گردند. این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی به انجام رسیده است، در شناسایی ویژگی های هر دو شیوه مذکور و رفع این اشتباهات تلاش می کند. برای گردآوری اطلاعات این تحقیق از روش کتابخانه ای استفاده شده است و نتایج آن نشان می دهد سفالینه های تقلیدی زرین فام، نتیجه تمایل و گرایش هنرمندان نیشابوری به تولید آثاری مشابه با سفال های زرین فام دوره عباسیان می باشد که به دلیل عدم دسترسی به دانش تولید زرین فام، به شیوه ای متفاوت انجام پذیرفته است. در ابتدای امر، سفالگران، در تقلید کامل از ویژگی های ظاهری نمونه های زرین فام اولیه کوشش نمودند اما به مرور، از تشابهات میان آثار کم شد و تقلید، به فن و رنگ تولیدات محدود گردید.

این مقاله حاصل بررسی هایی می باشد که در رابطه با نحوه ایجاد تزیینات زرین فام بر روی لعاب ها و بسترهای شیشه ای صورت گرفته است. نتیجه های به دست آمده از این بررسی ها نشان داد که پخت رنگمایه های محلول با ترکیب درصدهای متفاوتی از ترکیبات مس و نقره در اتمسفر احیا شده کوره می تواند منجر به تشکیل لایه زرین فام فلزی با رنگ ها و جلاهای مختلف بر روی لعاب بستر شود. همچنین بررسی ها نشان داد که نسبت 4 به 1 اکسید مس به اکسید نقره با کنترل دقیق شرایط پخت، بهترین نتیجه ها را در تشکیل لایه فلزی زرین فام به همراه خواهد داشت. اگر چه نوع ترکیبات مورد استفاده در ایجاد لایه زرین فام مهم است، اما انتخاب لعاب بستر، دما و چگونگی شرایط پخت از فاکتورهای اساسی در تشکیل این لایه می باشد.